Alergie to wielkie zdrowotne wyzwanie naszych czasów. Coraz częściej walczymy z uciążliwym katarem siennym, napadami kichania, łzawieniem oczu i problemami skórnymi wywołanymi nadwrażliwością organizmu na niegroźne czynniki zewnętrzne. Dzisiejsza medycyna zna wiele metod łagodzenia objawów i leczenia alergii, od prostych leków przeciwhistaminowych po skomplikowane zabiegi laryngologiczne FESS (Functional Endoscopic Sinus Surgery).

Definicja alergii, mechanizm, najczęstsze alergeny

Alergia to nadmierna reakcja układu immunologicznego na substancje (alergeny). Organizm alergika rozpoznaje te czynniki – na przykład pyłki traw, sierść zwierząt, zarodniki pleśni, roztocza kurzu domowego jako wrogie i zaczyna wytwarzać przeciwciała z klasy IgE. Gdy dochodzi do kontaktu z alergenem, uruchamia kaskadę reakcji zapalnych. Biorą w niej udział komórki układu odpornościowego. To one powodują większość objawów: katar, łzawienie, wysypkę i duszności. Zależnie od typu alergii, objawy przybierają różną formę. W powszechnym katarze siennym mamy do czynienia z zapaleniem błony śluzowej nosa, ale równie częste są odczyny skórne (pokrzywka, wysypka), alergie pokarmowe (np. na orzechy, owoce morza), a nawet groźne reakcje anafilaktyczne. W skrajnej sytuacji wstrząs anafilaktyczny zagraża życiu. Gwałtowny spadek ciśnienia i obrzęk dróg oddechowych wymagają natychmiastowej pomocy lekarskiej.

Wśród najczęstszych alergenów wymieniamy:

• Pyłki traw i drzew: nasilają dolegliwości sezonowe, głównie wiosną i latem.
• Roztocza kurzu domowego: mikroskopijne pajęczaki bytujące w pościeli, dywanach i meblach tapicerowanych.
• Sierść i naskórek zwierząt: szczególnie koty, psy, gryzonie, konie.
• Zarodniki pleśni: występujące w wilgotnych pomieszczeniach, np. łazienki, piwnice.
• Pokarmy: orzechy (zwłaszcza ziemne), mleko krowie, jaja, ryby i owoce morza.
• Lateks, niektóre leki (np. penicylina), jad owadów błonkoskrzydłych (pszczoły, osy).

Reakcje alergiczne dziedziczymy – dzieci rodziców z alergiami mają większą szansę wystąpienia podobnych dolegliwości. Nie oznacza to jednak, że każdy z potomków alergików rozwinie taką samą nadwrażliwość na identyczne alergeny. Jednocześnie wzrost zanieczyszczeń w środowisku oraz częste stosowanie konserwantów i barwników w żywności, sprzyjają rosnącej powszechności problemu alergii na całym świecie.

Niezależnie od postaci klinicznej, alergia w istotny sposób ogranicza jakość życia. Przewlekły katar bądź atopowe zmiany skórne obniżają komfort codziennego funkcjonowania, samopoczucie psychiczne i zdolność do nauki.

Najczęstsze dolegliwości alergiczne

Jeden z najbardziej rozpoznawalnych objawów uczulenia na pyłki traw, drzew czy chwastów, ale także na roztocza lub sierść zwierząt to katar sienny, zwany też alergicznym nieżytem nosa. Chorzy narzekają na napady kichania, wodnistą wydzielinę, swędzenie w okolicach nosa i oczu. Utrudnione oddychanie przez nos i obniża koncentrację i wywołuje rozdrażnienie.

Druga bardzo częsta dolegliwością to alergiczne zapalenie spojówek. Objawia się łzawieniem, zaczerwienieniem i pieczeniem oczu, czasem współwystępuje z katarem siennym. Zwykłe krople nawilżające nie zawsze pomagają – ale krople antyhistaminowe lub przeciwzapalne, a w cięższych sytuacjach kortykosteroidy. Osoby z tym rodzajem nadwrażliwości doświadczają trudności w prowadzeniu samochodu, czytaniu i pracy przy komputerze. Nadmierny obrzęk śluzówki i przewlekłe zapalenie w okolicach nosa mogą prowadzić do nawracających problemów z zatokami. U pacjentów nadwrażliwych na konkretne alergeny łatwo dochodzi do zalegania wydzieliny, a stąd już krótka droga do stanów zapalnych zatok przynosowych. Objawy to ból głowy, uczucie ucisku wokół czoła i policzków, a także przewlekły kaszel spowodowany spływaniem wydzieliny po tylnej ścianie gardła.

Rodzaje alergii i ich typowe objawy

• Katar sienny (alergiczny nieżyt nosa): intensywne kichanie, swędzenie nosa, wodnista wydzielina.
• Zapalenie spojówek: łzawienie, swędzenie, zaczerwienienie oczu.
• Zapalenie zatok (alergiczne): obrzęk błony śluzowej, problemy z drożnością nosa, bóle głowy.
• Astma oskrzelowa: napady duszności, świszczący oddech, kaszel.

Astma oskrzelowa to postać alergii układu oddechowego. Wiele przypadków astmy ma podłoże alergiczne. Drogi oddechowe reagują skurczem na kontakt z alergenem (np. roztoczami, pyłkami). Pacjent doświadcza napadów duszności, świszczącego oddechu. W sytuacjach kryzysowych astma zagraża życiu.

Diagnostyka alergii: testy skórne, badania krwi, endoskopia nosa i zatok

Skuteczne leczenie alergii wymaga rzetelnej diagnostyki. Jednym z najpopularniejszych narzędzi są testy skórne: punktowe lub płatkowe. W pierwszym wariancie na przedramieniu lub plecach pielęgniarka nanosi niewielkie dawki alergenów i nakłuwa skórę, aby ocenić reakcję. Wielkość bąbla oraz zaczerwienienia po kilkunastu minutach pozwalają stwierdzić, czy organizm jest uczulony na dany czynnik. Testy płatkowe wykrywają alergie kontaktowe (np. kosmetyki, metale).

Alternatywą lub uzupełnieniem testów skórnych są badania krwi: oznaczanie stężenia swoistego IgE względem konkretnego alergenu, a także całkowitego IgE. To przydatne, gdy pacjent nie może przejść testów skórnych (np. ma zmiany skórne lub przyjmuje leki), albo gdy alergia ma wiele potencjalnych źródeł. Wynik wskazuje, na co układ odpornościowy reaguje nadmiernie. Choć same poziomy IgE nie zawsze pozwalają ocenić nasilenie kliniczne, pomagają w identyfikacji substancji odpowiedzialnych za problemy. Jeżeli występują głównie objawy ze strony nosa i zatok (przewlekły katar, blokada nosa, ból zatok, powtarzające się zapalenia), laryngolog zleci endoskopię nosa i zatok.

Leczenie farmakologiczne: leki antyhistaminowe, sterydy, immunoterapia

Gdy rozpoznamy alergię, próbujemy farmakoterapii. Leki antyhistaminowe (np. cetyryzyna, loratadyna, feksofenadyna) blokują receptory histaminowe, ograniczają kichanie, wodnisty katar, świąd oczu i skóry. Stosunkowo szybko działają i dobrze toleruje je organizm. Przy niektórych alergiach wystarczą antyhistaminy przyjmowane w okresach zaostrzenia (sezon pylenia), a w innych musimy codzienne stosować przez dłuższy czas.

Immunoterapia (odczulanie). To stopniowe podawanie pacjentowi coraz większych dawek alergenu (np. w zastrzykach podskórnych, kroplach doustnych bądź tabletkach podjęzykowych). W ten sposób uczymy układ immunologiczny jak tolerować dany alergen. Proces trwa zazwyczaj od 3 do 5 lat. To bardziej zaawansowana metoda, zalecana zwłaszcza w przypadku pyłków, roztoczy i jadu owadów błonkoskrzydłych. Wymaga konsekwencji i systematyczności. W cięższych przypadkach, gdy klasyczne leczenie nie wystarcza, lekarz wybiera inne formy terapii lub łączy kilka metod (antyhistaminy, sterydy ogólnoustrojowe, immunoterapia).

Ważne, by pacjent świadomie przestrzegał zaleceń, ponieważ przerwanie kuracji lub nieregularne zażywanie leków poskutkuje nawrotem objawów. Alergia to choroba przewlekła i odpowiednie leczenie ma zapewnić nad nią kontrolę, a nie jedynie przerywać epizody zaostrzeń.

Zabiegi laryngologiczne: fess i inne operacje

Gdy objawy alergii skupiają się wokół nosa i zatok, a standardowe leczenie farmakologiczne nie wystarcza, potrzeba czegoś więcej. U pacjentów z przewlekłym zapaleniem zatok, nasilonymi polipami i nieustającym uczuciem zatkanego nosa, nawet intensywne leczenie sterydami i odczulanie nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Wówczas rozwiązaniem może być zabieg FESS zatok (Functional Endoscopic Sinus Surgery), czyli endoskopowa operacja zatok.

W czasie FESS lekarz wprowadza przez nozdrza specjalny endoskop z kamerą i narzędziami. Widzi wnętrze jam nosa i zatok, usuwa polipy, udrażnia ujścia zatok i koryguje ewentualne nieprawidłowości anatomiczne (np. spłycenie przegrody, usunięcie przerostów śluzówki). Zabieg nie leczy samej alergii, ale redukuje skutki stanu zapalnego i przewlekłych obrzęków. Ułatwia oddychanie i zmniejsza częstość nawracających infekcji. Dzięki temu pacjent lepiej znosi okres pylenia i ogranicza dawki leków przeciwzapalnych. Współczesna laryngologia, zależnie od potrzeb oferuje wiele nowoczesnych zabiegów. Na przykład korekcja przegrody nosowej (septoplastyka), gdy krzywizna przegrody potęguje niedrożność i nasila problemy z zatokami. Niekiedy usuwanie migdałków (np. migdałka gardłowego, tzw. trzeciego migdałka) u dzieci pomaga przy nawracających stanach zapalnych i przewlekłej niedrożności nosa. Z punktu widzenia alergików istotne, że takie operacje wspomagają skuteczność leczenia farmakologicznego. Nos drożny i dobrze wentylowane zatoki zmniejszają ryzyko zalegania wydzieliny.

Profilaktyka i styl życia przy alergiach

Farmakoterapia i zabiegi laryngologiczne łagodzą objawy alergii, ale nie wolno zapominać o profilaktyce i codziennych nawykach. Trudno unikać alergenów, szczególnie powszechnych pyłków, ale niewielkie modyfikacje stylu życia ulżą na co dzień. Na przykład monitorowanie kalendarza pylenia i ograniczenie spacerów w godzinach największego stężenia pyłków. W domu można regularnie prać pościel w temperaturze przynajmniej 60°C, aby zneutralizować roztocza. Przy alergii na sierść zwierząt pomaga ograniczanie kontaktu z pupilem w sypialni albo częste odkurzanie. Odpowiednie wietrzenie pomieszczeń jest kluczowe dla utrzymania czystego powietrza, choć przy silnym pyleniu lepiej otwierać okna wczesnym rankiem lub po deszczu. Można też zastosować oczyszczacze powietrza z filtrami HEPA. W przypadku grzybów i pleśni unikajmy nadmiernej wilgoci – np. poprzez używanie wentylatorów i usuwanie zacieków. Przy astmie dobrze robi kontrolowana aktywność fizyczna. Wszystkim alergikom zalecamy systematyczną współpracę z lekarzem.

Regularne wizyty kontrolne, żeby korygować dawki leków i wprowadzać modyfikacje w zależności od pory roku. W przypadku pacjentów z nasilonym zapaleniem zatok lub polipami, konsultacje z laryngologiem pomagają szybko wyłapać moment, kiedy musimy wykonać zabieg. Alergie przybierają różne formy, od zwykłego kataru siennego po przewlekłe zapalenie zatok i ciężką astmę. Łagodzimy objawy odpowiednią diagnostyką i kompleksowym leczeniem. Zaawansowana procedura typu FESS daje pacjentom szansę swobodnego oddychania.